کالبد شهرهای اسلامی

از نظر یک برنامه­ریز مسلمان، فضا تنها یک قالب صرف نیست که آن را با مصالحی ساخت و انسان را در آن جا داد. چون دیدگاه او برگرفته از مکتبی است که جسم ظاهری انسان را مرکبی برای روح بزرگ او خلق کرده اند و اگر آن روح نباشد این فقط یک جسم بی رمق است. براساس این دیدگاه، در فضاهای شهری دو عنصر مادی و معنوی وجود دارد که یکی همین مصالح ظاهر است و دیگری هویت این فضاست که بسیار مهم تر از فضاست که دقیقا همانند پیکر انسان است و اگر روح نداشته باشد، مرده است.

فضا جسمی است دارای جان، اما نه جسم» است و نه جان و نه روح است و نه کالبد و در همین نقطه است که معماری» هنر می شود چرا که اگر تنها به روح و مفاهیم ذهنی می پرداخت، فلسفه» بود و معنویات» و اگر یکسره به جسم بنا توجه داشت علوم» بود و تبدیلات». اما چون به ترکیب جسم و روح نظر دارد و مفاهیم را به عنصر ظهور می رساند خلاقیت است و هنر معماری اسلامی برای خلق نظم و بسامانی هر چه بیشتر در بنا به هندسهای دقیق و خاص روی می آورد و همواره از اشکال کامل هندسی و منظم سود می جوید. او بدین طریق از ریاضیات و هندسه متعالی بر آمده از آن، که به زعم قدما تنها علمی است که می تواند به وجهی، تصویری از علم خداوندی و انتظام مطلق حاکم بر آن بنمایاند، برای ساختن فضای ایده آل و مطلق مورد نظرش کمک می گیرد و آن چنان معماری را به وجود می آورد که اشکال کامل و پرصلابت هندسی بر آن حکومت می رانند.

کلیه فضاهای باز و بسته، حتى باغچه ها هیچگاه دارای اشکال شکسته و غیر هندسی نیستند. اشکال پیچیده تر نیز از ترکیب و چرخش و حرکت اشکال سازده هندسی پدید می آیند و همواره هر شکل پیچیده ای را می توان به اصلی ساده و کامل و مطلق تاویل نمود این کمال و خلوص در بسامانی» اشکال است که به معماری ماهیتی غیر خاکی و مطلق می بخشد و آن را به تصویر دنیای مثالی نزدیک می­سازد.

 

کالبد شهر در دوره اسلامی در ایران شامل: محلات مسی، منازل مسی و شبکه ارتباطی است.

 

الف - محلات مسی

مجموعه­های به هم پیوسته مساکن در شهرهای اسلامی ایران تشکیل محلاتی را داده که بر اساس ضوابط و معیارهای متفاوت مشکل گرفته اند و به قولی: محله مفهومی است از مسکن در رابطه با نیازهای گروهی متجانس از نظر صنفی و ضوابط اجتماعی (ربوبی و رحیمه؛ ۱۳۵۳). محلات مسی در شهرهای ایرانی، حوزه های اجتماعی مختلفی بوده اند. تفاوت های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و. آنها را به صورتی مشخص از همدیگر جدا می­کرده است.

محلات مسی شهرهای ایرانی از خانه­هایی تشکیل می­شده­اند که به عنوان یک سلول تشکیل دهنده شهر، بافت قدیمی آن را به وجود می آورد از طرفی محلات شهری دارای مراکزی بوده­اند که به رفع نیازهای روزمره ساکنین می پرداخته اند. مراکز محلات دارای عملکردهای خاص در همان مقیاس بوده اند. که عنصر اصلی و مشترک مراکز محلات مسجد و بازارچه بوده است (مشهدی زاده دهاقانی؛ ۱۳۷۳: ۳۲۴).

 

ب- منازل مسی

مهم ترین و خصوصی ترین فضای محله را مساکن انسان ها تشکیل می دهد. درونگرایی در شهرهای اسلامی پدیده ای است شناخته شده به طوریکه مساکن، پیوسته از انظار عمومی دور می باشد. حیاط به عنوان یک فضای باز و سبز با آب نمایی کوچک و بزرگ در اغلب مساکن شهرهای اسلامی یک الگوی تکراری و همگانی است. ساختار و محدویتی­های مذهبی باعث گردیده تا پنجره ساکن به داخل حیاط باز شود و یا در ورودی مستقیما به حیاط دیدی نداشته باشد که در ایران با داشتن هشتی و دالان و رو به داخل حیاط را از انظار عمومی دور می­باشند (سلطان زاده؛ ۱۳۷۲: ۶۸). شکل ظاهری بناها باید به گونه ای می بود که در عین رعایت حق تصرف برای بنا، موجب آزار رساندن به دیگران نمی شد. از طرفی ظاهر ساکن ثروتمندان اغلب به خاطر مسائل دفاعی و امنیتی و هم چنین ایجاد وحدت و جلوگیری از تجمل گرایی چندان مجلل نشان نمی­داد ولی در ساخت درونی مساکن و اتاق­ها نهایت سلیقه و هنرمندی به کار گرفته می­شد.

 

ج- شبکه ارتباطی

یکی از مهم­ترین عوامل شکل­پذیری شبکه ارتباطی تبعیت این مسیرها از شبکه قنات و آبرسانی بوده است. گذشته از این عامل باید از ویژگی­هایی چون دوستی و بیگانگی، لطف و سختی، گرمی و بی­تفاوتی و. که در طول راهروهای شمالی- جنوبی و شرقی - غربی شهرهای قدیمی وجود داشتند نام برد. شبکه ارتباطی در این دوره بر اساس سلسله مراتبی وجود داشت که کلیه عناصر اصلی شهر را به هم مرتبط ساخته و وحدت کالیدی را در کل شهر بر قرار می کرد. سلسله مراتب شبکه ارتباطی در این بافت شهری شامل موارد زیر است:

بن­بست­ها: بن­بست­ها بین واحدهای مسی و فضای عمومی ارتباط برقرار می کنند. بن بست ها محل تلاقی و تماس با نشستن افراد بوده که روابط همسایگی بسیار نزدیکی را سبب می شده است و باعث افزایش وحدت اجتماعی در محله ها و در کل شهر می شده است (مطلوبی، مسعود؛ 1392).

کوچه­ها: بعد از بن بست ها کوچه ها قرار دارند. در تلاقی چند کوچه، فضای بازی وجود دارد که پاتوق ساکتین کوچه بوده و شکل میدان چه هایی را داشتند که گذر نامیده می شدند.

راسته : کوچه ها به محورهای ارتباطی بزرگتری وصل می شد که راسته محله نام داشتند و راسته محله ها عمومی ترین فضای ارتباطی در محله ها بودند. در تقاطع آنها فضاهای باز بزرگتری نسبت به گذرها وجود داشت که مرکز محله نامیده می شد (مشهدی زاده دهاقانی؛ ۱۳۷۳: ۳۴۷). به طور کلی واحدهای مسی به وسیله بن بست­ها و کوچه­ها به گذرهای اصلی و خیابان­های شهر ارتباط پیدا می کردند. معابر اصلی در حقیقت کوی های مهمتر بودند که محله های اصلی شهر را به یکدیگر وصل می کردند (سلطان زاده؛ ۱۳۷۲: ۳۶-34).

 

5-1-2-4-2- سیمای شهر

به طور کلی در اوایل گسترش اسلام، از همه عناصری که ساختار داخلی و مورفولوژیکی شهرهای اسلامی را تشکیل می داد سه عنصر مهم یعنی محل زندگی حاکمان، مسجد جامع و راسته بازار بسیار چشمگیر بوده است. از طرفی بیشتر بناهای مسی، تجاری و خدماتی در شهرهای تاریخی کشور، یک یا دو طبقه بوده اند و در نتیجه شهر از یک خط آسمان نسبتا صاف و هموار برخوردار بوده است و تنها مساجد و سایر بناهای بزرگ مذهبی از ارتفاع بیشتری نسبت به بناهای مجاور شان برخوردار بودند و به این ترتیب از عناصر شاخص در سیمای شهر به شمار می آمده اند. به خصوص منار و گنبد در این گونه بناها بسیار مرتفع ساخته می شده و از عناصر شاخص سیمای شهر بوده اند چنانکه از خارج شهر و نیز از بسیاری نقاط داخل شهر قابل مشاهد بوده­ اند (سلطان زاده؛ ۱۳۷۲: ۵۱).

 

از طرفی کمایش در همه میدان های بزرگ شهر و نیز میدانچه ها یک بنای مذهبی وجود داشت. حضور یک بنای مذهبی در مفصل های شهری موجب می شد که از لحاظ بصری همواره در نقاط مهم ارتباطی شهر حضور این فضاها احساس می­شود. اهمیت حضور این بناهای مذهبی چنان بود که در بسیاری از شهرها مرکز محله را حینه می نامیدند. در سال های اخیر در کشورهای اسلامی با قطعه قطعه کردن بازارها و ایجاد خیابان ها و پیادروهای آسفالت شده بدون در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و اقلیمی، عناصر مهم شهرهای اسلامی را تخریب می­کنند (شی؛ ۱۳۷۳: ۱۹۵).